SANCAMENTAS ETA EUSKARA

     Badago Arabako euskararen historiari buruzko oso lelo zahar bat gero eta ezeztatuagoa dena, euskara oso antzina desagertu zena Arabako herri edo eskualde gehienetan. Izan ere, Lautada ia osoan, esate baterako, euskara XVII-XVIII mendeetan ia erabat desagertu zela aldarrikatu ohi zen bestelako argibiderik ezean. Bai, hori izan da leloa oraintsura arte Arabako euskararen historia, hau da, euskararen atzerakadarena, ia osoa idazteko baitzegoen. Hala ere, azken urteotan agertutako agiriei zein egindako ikerketei esker badakigu hori ez dela egia. Agiriei dagokienez, eta besteak beste, badugu Juan Madariaga Orbearen "Sociedad y lengua vasca en los siglos xvii y xviii" liburuan agertzen den Lautadako Argomaniz herriari dagokion hau:

"En 1725 surgió un conflicto porque el cabildo impuso como cura de Argomaniz a don Diego de Acedo, que no cumplía la condición de tener licencias para confesar ni la de saber euskara, que era imprescindible para su labor, dado que la mayor parte de los vecinos no sabían castellano. Los regidores de la localidad Juan de Alecha y Pedro Fernandez de Landa y los vecinos don Sebastian de Guevara, don Pedro de Luzuriaga, Miguel de Alecha, Diego de San Vicente, Martin Fernandez de Acilu, Vicente de Quintana y Feliz Lopez de Ilarraza, otorgaron poder al prior de la audiencia del obispado de Calahorra y la Calzada, don Miguel de Arostegui para que les defendiera en el pleito que entablaron contra el cura por este motivo."

Hau da, XVIII Gasteiz inguruko Argomaniz herrian euskara bizi-bizirik zegoen duda izpirik gabe, bertakoak euskaldun elebakarrak baitziren, euskara oso berandura arte iraun zuela adierazten zuena, gutxienez bi belaunaldi, XIX mendera arte. Egia esanda, euskararen egiazko edo taxuzko atzerakada handia, behinena behintzat, XIX mendearen lehen erdialdean hasi zen Arabako Ahaldundiak sustatu egin zuen eskokatze egitasmoarekin batera, hau da, Arabako herri eta herrixka guztietan haurrak erdara hutsean hezteko eraikitako eskola sare benetan zabal eta eraginkorraren erruz, ondotxo baitakigu eskolaren asmoa haurrek gaztelera ikastea ez ezik, euskara ahaztea ere zela, betiere euren hobe beharrez, noski; bai, "nola aldaltzen diren gauzak, kamarada...". Horrenbestez, esan liteke Araba gehiena bi belaunalditan, gehien jota, erdaldun egin zela, hau da, Iparraldean bertan berriki suertatu bezala.

Egon badago bibliografia nahikoa Arabako euskararen Historiari buruz non azken urteotan Arabako euskararen atzerakada berantiarraren berri ematen duten agiriak eta biltzen diren. Hala eta guztiz ere, arabar zein kanpotar gehienek ez dakite tutik ere, eta betiko edo ohiko leloei atxikita bizi dira. Azken hau gauza erabat arrunta omen da jende xeheari dagokionez, jende xehea gero eta ezjakinagoa baita ia orotan; baina, erabat harrigarria, bitxia ere, Xabier Montoia idazle txit ezaguna bezalako gasteiztar euskaltzale baten kasuan, batik bat Lautadako Mamua eleberri motza idazteko Juan Diaz de Garayo "Sacamantecas" famatuari buruzko ahalik eta informazio gehien bildu behar izan duelarik. Honatx Alea aldizkarian Garaioren garaiko euskaltasunaren gainean erantzundakoa:

"Batzuetan euskara ageri da pertsonaia batzuen berezko hizkuntza gisa. XIX. mendean kokatua eta 'Sacamentecas' Egilazkoa izaki, euskaraz ere egin ahal zuen?

Ez dut uste euskaraz egiten zuenik, baina Lautadako mamua nobela bat da, fikzioa, beraz, eta horrek edozer onartzen du, modu koherente eta sinesgarrian eginez gero. Espero dut nik hala egin izana."

Bitxia diot orain eskuartean darabildan historialari baten testu batean zera agertzen baita Sacamantecas ospetsuaren hilketen ikerketa hizpide:

"El doctor Esquerdo con la ayuda de amigos vitorianos se ocupó en Vitoria y la Llanada Alavesa de examinar el caso de Garayo con la finalidad de demostrar la validez de los estudios frenopáticos. Esquerdo les agradeció su apoyo, su acompañamiento en sus recorridos por las aldeas y su auxilio «desde sus conocimientos de la lengua del país» y..."